Şairlər öz şeirləri, uşaq xorları və mədhiyyələri ilə şənliyə rəng qatıblar.

Yeməklər və yeməklər bayramın yorğunluğunu atmaq üçün cəlbedicilik baxımından yaxşı düşünülmüşdür.

İctimai səviyyədə keçirilən bu şənliklərin qarşıdakı illərdə daha da möhtəşəm və cəlbedici olacağı şübhəsizdir.

Qədir Xum şənlikləri bəzən dəvət olunmuş yerli siyasətçilərin bayramla əlaqəsi olmayan öz siyasi baxışlarını gündəmə gətirdiyi səhnəyə çevrilsə də, ayə və hədislərin oxunması bayramın əsas mövzusunun unudulmasının qarşısını alır.

Mütəfəkkirlərin, akademiklərin meydanda olmadığı bir dövrdə alimlərin bu bayramları idarə etməsi normal qarşılanmalıdır.

Qədir-Xum sosiologiyası

Qədir-Xum qlobal sosioloji məsələdir. Yaşadığı bölgənin sosiologiyasından xəbəri olmayan bir cəmiyyət Qədir-i Hum sosiologiyasını anlaya və izah edə bilməz. Ona görə də bu bayramın dərinliyini və ictimai ölçülərini ən yaxşı dərk edən şübhəsiz mütəfəkkirlərdir.

Qədir-i Humun əzəməti və böyük bir bayram olması onun məzmunu ilə bağlıdır. Şəkil və forma məzmunu qorumaq üçün əvəzsiz zirehdir.

Əgər Qədir-Xum sosioloji problemləri müalicə etmirsə, ictimai ehtiyaclara cavab vermirsə, elmi problemləri həll etmirsə, əxlaqi fəsadlara çarə tapmırsa, mənəviyyatı artırmırsa, məzmun hələ də tərk edilmiş/unudulmuşdur.

Qədir-Xum sosiologiyası ilə önəmlidir. O, öz missiyası, funksionallığı, cəmiyyətin mühəndisliyi, insanların həyat tərzinin memarlığı ilə əhəmiyyət kəsb edir.

Təbii ki, yaşadığımız cəmiyyətdə Qədir-Xumun təbliğinə ehtiyac var, lakin onun mesajını cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinə təqdim etmək bayramların daha faydalı və təsirli olmasına səbəb olacaq. Əks halda yalandan məmnunluq, təsəlli və əyləncədən başqa heç bir faydası olmaz.

Qədir-Xum elmi və məntiqi

Qədir-Xumun insanın fərdi və ictimai, dünyəvi və axirət səadətini təmin etmək iddiası və məqsədi olması onun universal quruluşa malik olmasını tələb edir. Bütün bəşəriyyətin həyat tərzi ən azı dünya qayğısı və gələcək qorxusu olduğuna görə Qədir-i Hum bütün bəşəriyyəti əhatə edən bir layihə ortaya qoymalıdır.

Belə bir inancın ümumbəşəri mənbəsi, etibarlı etimologiyası, möhkəm ontologiyası və insanları əminliyə aparan qnoseologiyası olmalıdır.

Qədir-Xumun mənbəyi ilahidir; Onun etimologiyasını və ontologiyasını Quran ayələrinə əsaslanaraq, peyğəmbərlik dəstəyi ilə, ekspertlərin təhlil və şərhləri ilə sübut etmək çətin deyil. Bu, əsrlər boyu edilib və edilir.

Lakin onun qnoseologiyasını, hikmət və fəlsəfəsini, funksionallığını və missiyasını təsvir etmək o qədər də asan deyil.

Həbsxananın epistemoloji aspekti araşdırma və araşdırmanı zəruri edir. Bunu elmi və rasionallığını nümayiş etdirmədən sübut etmək mümkün deyil. Bu prizmadan irəli sürüldükdə Qədir-Xum həqiqəti, onun insan həyatına əksi və universallığı bəşəriyyətə təqdim olunacaqdır.

Qədir-Xum sosiologiyası

Allahın qanun verdiyi hər bir hökm və qanun insan cəmiyyətinin sosioloji ehtiyaclarından qaynaqlanır. İnsanın ictimai ehtiyacları və dünya həyatının ehtiyacları ilahi hökmlərin qanuni olmasını təmin edir.

Qədir-Xumda insanlara elan edilən məsələ mütləq sosioloji bir ehtiyacın cavabıdır. Peyğəmbərlikdən sonra ictimai problemlər, ehtiyaclar və tələblər ortaya qoyulmalı idi. Sonradan yaranacaq problemləri həll edəcək formul bəyan edilməli idi.

Əgər ictimai problemlərə, ehtiyaclara və problemlərə cavab verib, insanın dünya və axirət səadətini təmin edirsə, həqiqəti var, əks halda bu, sadəcə bir iddia, nəzəriyyə və fərziyyədir;

Qədir-Xumun elmi və rasionallığının bəyan edilməsi zərurəti də burada ortaya çıxır. Elan edilən imamət və vilayət olduğu üçün onun elmi və rasionallığı ictimai elmlərdə bəyan edilməlidir.

Qədir-Xumda bəyan edilən vilayətin elmi mahiyyətini bəyan etmək onun Quran və peyğəmbərlik dəlillərini göstərmək demək deyil. Quran və peyğəmbərlik ölçüsü vəliliyin teoloji ölçüsü, yəni vəliliyin ilahi və ədalət ölçüsüdür.

Amma onun elmi mahiyyətini elmi meyarlarla, rasional dəlillərlə və real təlimlərlə sübut etmək olar. Elmi ölçü varlıq dünyası ilə harmoniya və razılaşma sahəsidir.

Elm sahələrindəki faktlarla, elmi məlumatlarla uzlaşır. Xüsusilə, bunu siyasət, sosiologiya, fəlsəfə və etika təsdiq etməlidir.

O, rasional dəlillərlə/sübutlarla uyğundur. Heç bir sahə ağılla ziddiyyət təşkil etməməlidir.

Digər tərəfdən, əgər onun universal, zamansız və bütün cəmiyyətləri əhatə etdiyi deyilirsə, bu o deməkdir ki, Yaradılış dünyasını idarə edən qanunlara uyğun olmalıdır. Yəni genezislə qanunçuluğun vəhdəti sübuta yetirilməlidir.

Qədir-Xumda bəyan edilən Vilayət, insan həyatının formalaşmasında və həyat problemlərinin həllində bir ehkam, plan, layihə, sistem və strategiya olmalıdır.

O, insan sosial həyatının bütün sahələrində teoloji nəzəri biliklərlə yanaşı, praktik həllər təklif etməlidir.

Əks halda, bu, bir nəzəriyyə və sadəcə olaraq, dərin bir inancdan başqa bir şey olaraq qalmayacaq.

Qədir-i Humda bəyan edilən Vəliliyin dünyaya hakim olan bəşəri ideologiyalara qarşı qlobal bir təlim kimi qəbul edilməsi üçün onun elmi mahiyyəti sübuta yetirilməlidir. Çünki qlobal iddiası varsa, qlobal doktrina irəli sürməkdən başqa çıxış yolu yoxdur.

Bu məsələ təkcə alimlərin deyil, ümumən sosioloqların, mütəfəkkirlərin, ziyalıların da borcudur.

Səbahəddin Türkyılmaz